Η Eγελιανή και η Μαρξική θεώρηση για το κράτος και την πολιτική εξουσία*

Από τη Μαρξιστική Επιθεώρηση PRAXIS

Η εγελιανή και η μαρξική σκέψη και θεώρηση διάγουν βίους παράλληλους, αλλά και τεμνόμενους. Στην ιδεαλιστική διαλεκτική του, που ο Χέγκελ προτάσσει την υπεροχή του κόσμου των ιδεών έναντι του υλικού κόσμου, θεωρώντας ότι η συνείδηση δημιουργεί, τροφοδοτεί και αιματοδοτεί την υλική πραγματικότητα, ο μαρξισμός αντιτάσσει το ακριβώς ανάστροφο θεωρώντας ότι η υλική πραγματικότητα είναι αυτή που δημιουργεί την συνείδηση ατομική και κοινωνική, που θέτει σε κίνηση την ιστορική και κοινωνική εξέλιξη.

Αυτή η βασική διαφοροποίηση της μαρξικής από την εγελιανή σκέψη συνιστά και καθορίζει την διαμετρικά αντίθετη προσέγγιση των δύο θεωρητικών μοντέλων αναφορικά με το άτομο, την κοινωνία, το κράτος και το ζήτημα της πολιτικής εξουσίας. Ωστόσο η ρίζα τους είναι ταυτόσημη. Η διαλεκτική ενότητα και αντίθεση υποκειμενικής και αντικειμενικής πραγματικότητας, η ολιστική καθολική σύλληψη της ανθρώπινης ιστορίας και εξέλιξης, η θεώρηση για τον διαρκές και μεταβαλλόμενο χαρακτήρα της υποκειμενικής και αντικειμενικής πραγματικότητας.

Η κυρίαρχη αντίθεση των Μαρξ-Ένγκελς με τον Χέγκελ , αφορά στον τρόπο που ο Χέγκελ κατανοεί το κράτος, ως κάτι αδιασάλευτα αιώνιο σε αντιδιαστολή με την μαρξική θεώρηση που το τοποθετεί στα πλαίσια της ιστορικής κίνησης και το «συλλαμβάνει» υπό το πρίσμα της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας και της αέναης πάλης των τάξεων. Αυτή η καθοριστική διαφοροποίηση είναι που διαμορφώνει και την μαρξική οπτική αναφορικά με το κράτος που δεν θεωρεί ότι το κράτος καθορίζει την κοινωνική ζωή, την κοινωνική εξέλιξη, την ίδια την κοινωνική δομή, αλλά ότι η ανθρώπινη κοινωνία και οι πολιτικές και οικονομικές αποκρυσταλλώσεις της, είναι που μορφοποιούν τον ρόλο και τον χαρακτήρα του κράτους. Με την αναγκαία προσθήκη, ότι και η κοινωνία είναι αποτέλεσμα του τρόπου διαμόρφωσης των παραγωγικών σχέσεων και του τρόπου παραγωγής.

Το δεύτερο βασικό στοιχείο διαφοροποίησης αφορά στον τρόπο που αντιλαμβάνονται οι Μαρξ-Ένγκελς τον ρόλο του κράτους μέσα στους κόλπους της κοινωνίας και της κοινωνικής ζωής. Ενώ ο Χέγκελ αντιλαμβάνεται το κράτος ως έκφραση της καθολικής κοινωνικής βούλησης, του κοινού αγαθού και του ορθού λόγου, η μαρξική αντίληψη κατανοεί το κράτος ως την πολιτική έκφραση της ταξικής δομής όπως αυτή συγκροτείται στο πεδίο της παραγωγής. Στα πλαίσια της καπιταλιστικής κοινωνίας λοιπόν , το κράτος είναι η πολιτική έκφραση της ταξικής κυριαρχίας της αστικής τάξης.

Αυτή η επιλογή αποκαθήλωσης του κράτους από τον θώκο που το είχε τοποθετήσει ο Χέγκελ αποτελεί συνολική ρήξη όχι μόνο με το εγελιανό υπόδειγμα αλλά και με τις αντιλήψεις περί κράτους των Hobbes, Locke και Rousseau αλλά και Smith που κατανοούν επίσης το κράτος ως μέσο έκφρασης της συλλογικής κοινωνικής βούλησης που υπέρκειται των ταξικών κοινωνικών συγκρούσεων και διαιρέσεων.

Το κράτος λοιπόν και ειδικότερα το καπιταλιστικό κράτος, είναι αποτέλεσμα και απόρροια της ίδιας της ιστορικής εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών και των ανειρήνευτων ταξικών συγκρούσεων, που το κράτος προσπαθεί να τις επιλύσει ως παράγοντας κοινωνικής και ταξικής ενσωμάτωσης πάντα προς όφελος της κυρίαρχης τάξης της οποίας και αποτελεί πολιτική έκφραση. Έτσι η τάξη που κυριαρχεί στο πεδίο της οικονομίας, αποκτά αξιοποιώντας το κράτος, και την πολιτική εξουσία ώστε να επιτύχει την ολοκληρωτική επικράτηση στο πεδίο της ταξικής σύγκρουσης και πάλης.

Συνεπώς το κράτος δεν είναι μια δομή που επιβλήθηκε στις κοινωνίες από εξωγενείς παράγοντες αλλά γεννήθηκε και διαμορφώθηκε μέσα στο πυρήνα στην φωτιά της κοινωνικής εξέλιξης. Άρα δεν είναι ούτε η πραγμάτωση του ορθού λόγου ούτε της ηθικής ιδέας αλλά το κοινωνικό-πολιτικό απόσταγμα και αποκρυστάλλωμα του ταξικού συσχετισμού δύναμης όπως αυτός διαμορφώνεται σε κάθε περίοδο.

Το τρίτο βασικό σημείο αντίθεσης του μαρξικού με το εγελιανό υπόδειγμα αφορά στο ότι η μαρξική θεώρηση προσθέτει στις λειτουργίες του κράτους και ειδικά του καπιταλιστικού κράτους μια ακόμη πολύ σημαντική ιδιότητα. Αυτή της καταστολής της εκμεταλλευόμενης τάξης που έχει ηττηθεί στο πεδίο της οικονομίας. Δηλαδή το κράτος στα πλαίσια της καπιταλιστικής κοινωνίας, είναι και όργανο καταστολής υπό τον έλεγχο της ηγεμονικής κυρίαρχης τάξης. Ο χαρακτήρας της καταστολής, δηλαδή της άσκησης βίας με σκοπό την υποταγή της εκμεταλλευομένης τάξης αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κράτους που σε οριακές στιγμές που απειλείται να αποδομηθεί το κυρίαρχο status quo, επεμβαίνει και αποκαθιστά με την βία την πρότερη κοινωνική και πολιτική κατάσταση ισορροπίας.

Τα τρία αυτά λοιπόν βασικά στοιχεία στην μαρξική σκέψη αποδομούν συντριπτικά την έννοια και σύλληψη του κράτους στην εγελιανή θεώρηση και το τοποθετεί στο κέντρο της κοινωνικής ταξικής σύγκρουσης. Δεν είναι λοιπόν ένα κράτος-εκφραστής και θεματοφύλακας του ορθού λόγου αλλά ένα όργανο υπό τον ασφυκτικό έλεγχο της αστικής τάξης. Μέσο έκφρασης και εμπέδωσης της επικράτησής της στο πεδίο της οικονομίας και της παραγωγής και ταυτόχρονα έκφραση της πολιτικής εξουσίας του κεφαλαίου σε βάρος της εργασίας.

Η διαλεκτική του μαρξισμού σε όλη της την πορεία αναμέτρησης με την διαλεκτική του ιδεαλισμού αλλά και στο ζήτημα του κράτους , αποτελεί άρνηση και συνέχεια του Χέγκελ. Κυρίως άρνηση ωστόσο παρά συνέχεια, δεδομένου ότι η διαλεκτική του μαρξισμού ο διαλεκτικός υλισμός πατάει γέρα στην υλική πραγματικότητα- φυσική και κοινωνική- όπως και στην ιστορική διαπίστωση ότι η ίδια η υλική πραγματικότητα βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη , αντίθεση και σύνθεση, που γεννά και τους κοινωνικούς συσχετισμούς ταξικής δύναμης οι οποίοι βρίσκουν την πολιτική τους έκφραση και στο πεδίο του κράτους, το οποίο μετέχει στον πυρήνα της ταξικής πάλης καθοριστικά ελεγχόμενο από την κυρίαρχη τάξη.

Η τοποθέτηση του κράτους μέσα στα σπλάχνα του αέναου ταξικού ανταγωνισμού, και η κατανόηση του ρόλου του από την μαρξική θεώρηση, ως ενεργητικού πολιτικού εκφραστή της εξουσίας της αστικής τάξης, αποτέλεσε μια τελείως νέα οπτική για την δυναμική εξελισσόμενη σχέση μεταξύ του κράτους και των ταξικών κοινωνικών συσχετισμών δύναμης, που δεν στηριζόταν σε μια μονοδιάστατη απόπειρα φιλοσοφικής κατανόησης του κόσμου αλλά ενσυνείδητης επιλογής συνολικής ρήξης, ολοκληρωτικής αλλαγής και επαναστατικής υπέρβασης της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Σε αυτή την πορεία αλλαγής και το κράτος δεν θα μπορούσε να παραμείνει αμέτοχο γι αυτό στην μαρξική σκέψη αποτελεί θεμελιώδης επιδίωξη η κατάληψη και η διάλυση του αστικού κράτους από την επαναστατημένη εργατική τάξη και η αντικατάσταση του από ένα προλεταριακό κράτος το οποίο θα απονεκρωθεί όταν πια δεν θα υφίσταται λόγος ύπαρξης μια καταπιεστικής πολιτικής εξουσίας.

Συμπερασματικά, η αρχική συνάντηση εγελιανής και μαρξικής θεώρησης στις αναβλύζουσες πηγές της διαλεκτικής , μετουσιώνεται σε αντιπαράθεση αναφορικά με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται την σχέση που διαμορφώνεται ανάμεσα στον κόσμο των ιδεών και τον υλικό κόσμο. Η σημαντική τους διαφοροποίηση σε αυτό σημείο είναι που δημιουργεί και τις ολιστικά διαφορετικές προσεγγίσεις στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας και του κράτους. Ωστόσο ο μαρξισμός, ο διαλεκτικός υλισμός δεν θα μπορούσε να υπάρξει ως φιλοσοφικό μοντέλο, ως κοινωνική και πολιτική κοσμοθεωρία χωρίς την γέννηση και την ύπαρξη της εγελιανής διαλεκτικής η οποία αποτέλεσε τομή στην φιλοσοφική και πολιτική σκέψη στη εποχή της.

Ο τρόπος που ο Χέγκελ αντιλήφθηκε τον κόσμο στην ολότητα του αποτέλεσε ρήξη με την δεσπόζουσα φιλοσοφική σκέψη και άνοιξε διάπλατα ένα νέο ορίζοντα στην κατανόηση της σχέσης ενότητας και αντιπαράθεσης του φυσικού υλικού κόσμου με τον κόσμο των ιδεών. Αποτελεί αναμφισβήτητη αλήθεια ότι είναι δύσκολο αν όχι ακατόρθωτο να περπατήσει ένας ερευνητής ένας μελετητής ή ακόμα και ένα επαναστάτης στα μονοπάτια της μαρξιστικής διαλεκτικής αν δεν περιηγηθεί στις ατραπούς της εγελιανής διαλεκτικής.

Στον αντίποδα ο διαλεκτικός υλισμός ως συνειδητή άρνηση του ιδεαλισμού του Χέγκελ αποτελεί όχι μόνο τομή στην φιλοσοφική σκέψη αλλά άνοιξε δρόμους για την συγκρότηση ενός τελείως διαφορετικού τρόπου κατανόησης του κόσμου σε πολιτικό, οικονομικό, επιστημονικό και ιδεολογικό επίπεδο. Αποτελώντας όχι μόνο μια πολιτική και φιλοσοφική τομή αλλά ένα και ένα μαχόμενο επαναστατικό πολιτικό ρεύμα που στοχεύει στην εκ βάθρων αλλαγή του υφιστάμενου κοινωνικό-οικονομικού μοντέλου και την αντικατάσταση του από την αταξική κομμουνιστική κοινωνία που δεν είναι ένα στατικό, «κλειστό» κοινωνικό μοντέλο αλλά «η διαρκής κίνηση αλλαγής της υφιστάμενης κατάστασης».

Η ολιστική μαρξιστική κοσμοθεωρία δεν θα μπορούσε παρά να προβάλλει την επιλογή της ολοκληρωτικής συντριβής του παλιού κόσμου τόσο στις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής, όσο στο μοντέλο πολιτικής διακυβέρνησης, στο ρόλο και τον χαρακτήρα του κράτους. Σε αυτό το σημείο επέρχεται και η ολοκληρωτική ρήξη με την σχεδόν μεταφυσική εμμονή του Χέγκελ σε μια κρατική πολιτική εξουσία ουδέτερο εκφραστή μιας ανύπαρκτης ενιαίας και καθολικής συλλογικής βούλησης, και στην θέση της τοποθετείται μια φιλοσοφική και πολιτική θεώρηση που κατανοεί το κράτος και την πολιτική εξουσία ως έλλογα ελεγχόμενα από την ηγεμονεύουσα και επικρατούσα στο πεδίο της παραγωγής και της οικονομίας αστική τάξη.

Εν κατακλείδι, οι δύο διαφορετικές διαλεκτικές μέθοδοι στον τρόπο κατανόησης της σχέσης του υλικού κόσμου και του κόσμου των ιδεών, προβάλλουν αυτή τους την διαφοροποίηση με έντονο τρόπο και στο πεδίο της πολιτικής και του κράτους με την μαρξιστική θεώρηση να προχωρά ένα βήμα παραπέρα προτείνοντας και την ολοκληρωτική κοινωνική, πολιτική και οικονομική ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος. Ένα βήμα ωστόσο που δεν θα μπορούσε να γίνει, αν πρώτα η μαρξιστική διαλεκτική δεν είχε αρνηθεί τον ιστορικό γεννήτορά της, την εγελιανή διαλεκτική του ιδεαλισμού.

* κείμενο της συντακτικής επιτροπής

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Καρλ Λεβίτ «Από τον Χέγκελ στον Νίτσε» Εκδόσεις Γνώση

Martin Carnoy « Κράτος και Πολιτική Θεωρία» εκδόσεις Οδυσσέας

Επιστημονικό συμπόσιο του ΚΜΕ «Ο Χέγκελ και ο Μαρξισμός» Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή

Β.Ι Λένιν «Κράτος και Επανάσταση» Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή

Φ.Ένγκελς «Η διαλεκτική της φύσης» Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή

Κάρλ Μάρξ «Μαθηματικά και Φιλοσοφικά χειρόγραφα» Εκδόσεις Γλάρος