Αντιθέσεις και δημοκρατία στα κομμουνιστικά κόμματα

από το Μηνιαίο Πολιτικό Περιοδικό ΠΡΙΝ, Τεύχος 6 – Οκτώβρης 1989

Η σημερινή κρίση στο ΚΚΕ – γιατί πρόκειται για κρίση στο ΚΚΕ που επικεντρώθηκε πρόσφατα στις σχέσεις ΚΚΕ – ΚΝΕ – είναι το αποτέλεσμα ενός συνόλου αντιθέσεων που ωρίμασαν τα τελευταία χρόνια και που δεν βρήκαν τη φυσιολογική λύση τους.

Ποιος μιλάει για αντιθέσεις;

Αντιθέσεις μέσα Κόμμα; Αλλά η έννοια που χαρακτηρίζει τα κομμουνιστικά κόμματα δεν είναι η μονολιθικότητα; Ποιος μιλάει λοιπόν για αντιθέσεις;

Οι κομμουνιστές – ως γνωστόν – είναι διαλεκτικοί! Και η διαλεκτική, από την εποχή του Ηράκλειτου, έχει κεντρική κατηγορία της την αντίθεση. «Παλλίντροπος αρμονίη όκωσπερ τόξου και λύρης» είχε γράψει ο σοφός της Εφέσου. Για τον Ηράκλειτο η αντίθεση είναι η πηγή του αέναου γίγνεσθαι των όντων, που συμπυκνώθηκε στη φράση: τα πάντα ρει. Με τη σειρά του ο Λένιν θα όριζε τη διαλεκτική σαν «μελέτη της αντίθεσης μέσα στα ίδια τα πράγματα» και «θεωρία της ενότητας των αντιθέτων». Αλλά και για τον Λένιν η ενότητα των αντιθέτων είναι προσωρινή και σχετική, «ενώ η πάλη ανάμεσα στα αντίθετα που αποκλείονται αμοιβαία είναι απόλυτη, όπως είναι απόλυτες και η ανάπτυξη και η κίνηση». (Βλ, Λένιν, Φιλοσοφικά Τετράδια). Για τη διαλεκτική, η αντίθεση συνδέεται λοιπόν με την κίνηση και την εξέλιξη. Η εξέλιξη είναι το αποτέλεσμα της πάλης των αντιθέσεων που αποκλείονται αμοιβαία. Η όξυνση των αντιθέσεων, η αρνητικότητα που φθάνει στο ακραίο σημείο, είναι η πηγή της αυτοκίνησης, της ενδογενούς εξέλιξης στη φύση και στην κοινωνία.

Για τη διαλεκτική συνεπώς η αντίθεση είναι οντολογική και όχι απλά γνωσιοθεωτητική κατηγορία: «Υπάρχει στα πράγματα και στους θεσμούς». Η διαλεκτική, ευρύτερα, είναι η απεικόνιση, στην ανθρώπινη νόηση, της αντικειμενικής κίνησης που πραγματοποιείται με την πάλη των αντιθέσεων. 

Αντιθέσεις στα κομμουνιστικά κόμματα

Έκρινα σκόπιμα να θυμίσω τα παραπάνω στοιχειώδεις, αλλά και θεμελιώδεις αλήθειες της διαλεκτικής σκέψης, επειδή δεκαετίες τώρα η διαλεκτική έχει θυσιαστεί από τις ηγεσίες των κομμουνιστικών κομμάτων στο βωμό της μονολιθικότητας. Η θεωρητική αυτή στρέβλωση και οι πρακτικές που συνεπάγεται, και που ταυτόχρονα εκτρέφουν, είναι μια από τις κύριες αιτίες της περιθωριοποίησης των κομμουνιστικών κομμάτων και των περιοδικών τους κρίσεων.    

Είναι λοιπόν φυσιολογική η ύπαρξη αντιθέσεων στα κομμουνιστικά κόμματα; Ας δούμε το θέμα:

Η ενότητα των κομμουνιστικών κομμάτων θεμελιώνεται στην κοινότητα της κοσμοθεωρίας, των στρατηγικών στόχων, των καταστατικών αρχών, και εκφράζεται πρακτικά στην ενότητα στην πολιτική πράξη. Αγία ενότητα δεν σημαίνει ταυτότητα χωρίς διαφορές. Δεν σημαίνει μονολιθικότητα. Είναι ενότητα που συγκροτείται και εξελίσσεται στη βάση της διαφοράς και της αντίθεσης.

Στόχος των κομμουνιστικών κομμάτων είναι η ανατροπή του καπιταλισμού και η δημιουργία της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Οι κομμουνιστές πρέπει λοιπόν να γνωρίσουν την κοινωνία για να την αλλάξουν και να την γνωρίζουν αλλάζοντάς την. Πρόκειται για τη βασική έννοια της ενότητας θεωρίας και πράξης.

Τι θα πει όμως: γνωρίζω την κοινωνία; Είναι δυνατή κάποια εξαντλητική, απόλυτη γνώση του κοινωνικού σχηματισμού και του ιστορικού γίγνεσθαι; Αν ναι, τότε η επανάσταση θα μπορούσε να προβλεφθεί με την ακρίβεια φυσικού νόμου. Αλλά η απόλυτη γνώση υπάρχει – ενίοτε – μόνο στη νόηση των μεταφυσικών. Ειδικά μια εξαντλητική γνώση των σύνθετων και αέναα μεταβαλλόμενων κοινωνιών είναι ανέφικτη. Καθένας συλλαμβάνει όψεις του κοινωνικού γίγνεσθαι με βάση την παιδεία, την εμπειρία του, σε τελευταία ανάλυση από κάποια ταξική άποψη. Η ταξική άποψη των κομμουνιστών είναι, καταρχήν, ταυτόσημη. Ωστόσο αυτό δεν αρκεί για μια ταυτότητα αντιλήψεων για την κοινωνία και το κόμμα, τη στρατηγική και την τακτική, συνολικά την πολιτική.

Η ύπαρξη διαφορών ανάμεσα στους κομμουνιστές είναι, συνεπώς, γνωσιοθεωρητικά νόμιμη. Πρόκειται για διαφορετικούς τρόπους συνειδητοποίησης του κοινωνικού είναι, των δυνατοτήτων της ιστορικής στιγμής και – συνεπώς – των πολιτικών καθηκόντων. Στη βάση διαφορετικών θεωρήσεων, έστω και από την ίδια ταξική άποψη, είναι φυσιολογικό να δημιουργούνται διαφορετικά ρεύματα και τάσεις στο εσωτερικό των κομμουνιστικών κομμάτων. Η διαφορά και η αντίθεση είναι αναπόφευκτες και φυσιολογικές και δεν αντιφάσκουν με την κοσμοθεωρητική κλπ ενότητα και την ενότητα στην πράξη. 

Υπέρβαση ή καταστολή;

Η ύπαρξη διαφορών και αντιθέσεων στα κομμουνιστικά κόμματα είναι φυσιολογική. Είναι δείγμα υγείας. Και οι αντιθέσεις αυτές μπορούν να λύνονται με βάση τη θεωρητική, συντροφική αντιπαράθεση, με τη μέθοδο της κριτικής και της αυτοκριτικής. Η μέθοδος αυτή εφαρμόστηκε από τον Μαρξ και τον Ένγκελς και αργότερα από τον Λένιν, το δημιουργό του λεγόμενου κόμματος νέου τύπου.

Ο Λένιν θεωρούσε αναπόφευκτες αι φυσιολογικές τις διαφορές και τις αντιθέσεις μέσα στο κόμμα. Το δικαίωμα της διαφωνίας και της δημοσιοποίησης της διαφωνίας ήταν κατοχυρωμένο στο κόμμα των μπολσεβίκων. Ο Λένιν μάλιστα συνιστούσε να διευκολύνεται από το κόμμα η έκδοση εντύπων με τις απόψεις των διαφωνούντων. Τέλος, εκείνη την περίοδο είχε κατοχυρωθεί το δικαίωμα της πλατφόρμας, δηλαδή της δυνατότητας ενός αιθμού στελεχών να διαμορφώνουν και να δημοσιοποιούν κοινή πολιτική θέση, διαφορετικής από της πλειοψηφίας (Βλέπε τα σχετικά κείμενα του Λένιν, στο βιβλίο μου, Ρήξη και ενσωμάτωση, 3^η έκδοση Σύγχρονη Εποχή, 1989). «Ενότητα στη διαφορά». Είναι μια από τις γνωστές φράσεις του Λένιν. Και δεν πρόκειται για απλή φράση. Γιατί οι διαφορές και οι αντιθέσεις στην ηγετική ομάδα των μπολσεβίκων ήταν οξύτατες και δημόσιες πριν την επανάσταση, στη διάρκεια της επανάστασης και μετά την επανάσταση. Και όμως ο Λένιν, ο Τρότσκι και οι άλλοι ηγέτες των μπολσεβίκων, με τις διαφορές και τις αντιθέσεις τους καθοδήγησαν και οδήγησαν στη νίκη τη μεγαλύτερη επαναστατική έκρηξη της παγκόσμιας ιστορίας.

Μετά το θάνατο του Λένιν και μέσα στις τρομερές συνθήκες των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων, η μέθοδος της υπέρβασης των αντιθέσεων αντικαταστάθηκε βαθμιαία με τη μέθοδο της καταστολής. Τελικά τις αντιθέσεις ανέλαβαν να τις λύνουν τα εκτελεστικά αποσπάσματα. Έτσι στη θέση των ζωντανών αντιθέσεων και των συντροφικών συγκρούσεων, επικράτησε βαθμιαία η μονολιθικότητα, η έκπτωση της θεωρίας, οι ομόφωνες ψηφοφορίες, η έλλειψη γνώμης, ο φόβος, η δειλία, η δουλικότητα, ο αριβισμός, τα γκούλαγκ, ο κρατικός σοσιασλισμός που άρχισε να καταρρέει ορμητικά στις μέρες μας. Στην κατάπνιξη των αντιθέσεων βρίσκεται η κύρια ρίζα των τραγωδιών των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού, καθώς και του εκφυλισμού και της περιθωριοποίησης των κομμουνιστικών κομμάτων των χωρών του ανεπτυγμένου καπιταλισμού. 

Και εμείς;

Η πορεία του ΚΚΕ δεν ήταν – γενικά – διαφορετική από την πορεία του παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος της σταλινικής και μετασταλινικής περιόδου. Με το διορισμό του Ν.Ζαχαριάδη στην ηγεσία του ΚΚΕ άρχισε να κυριαρχεί και εδώ η μέθοδος της καταστολής. Οι διαφορές, οι διαφωνίες και οι αντιθέσεις άρχισαν βαθμιαία να θεωρούνται ανώμαλα φαινόμενα, προϊόντα ύποπτα, που έπρεπε να εκμηδενιστούν με διοικητικά μέτρα. Οι φορείς των διαφορετικών απόψεων εθεωρούντο ύποπτοι, διαγράφονταν, εσπιλώνονταν, περιθωριοποιούνταν, όταν – σε κρίσιμες περιόδους – δεν εξοντωνόντουσαν. Το αλάνθαστο του Αρχηγού, ο εμπειρισμός και η θεωρητική φτώχεια, βρίσκονται στη βάση των τραγωδιών του ελληνικού κινήματος και της παρά φύσιν υπέρβασης των κρίσεων του 1945, του 1949, του 1956 και του 1968.

Η ανώμαλη εσωκομματική ζωή ανέδειξε συνήθως τους μέτριους, τους αρριβίστες και τους «προσωπικούς» ή «πειθαρχικούς». Οι πιο ευαίσθητοι, ανήσυχοι και δημιουργικοί αγωνιστές, αργά ή γρήγορα χάνονταν για το κίνημα ή περνούσαν στο περιθώριο. Η συνακόλουθη θεωρητική φτώχεια είχε σαν συνέπεια την ταλάντευση ανάμεσα στο σεκταρισμό και τον οπορτουνισμό. Η τραγικότερη δική μας περίπτωση ήταν η εισαγωγή της αντεπανάστασης του 1944 με τη λεγόμενη κυβέρνηση εθνικής ενότητας που τη δημιουργία της εκλιπαρούσε η εαμική ηγεσία.

Γενικότερα, η καταπάτηση της εσωκομματικής δημοκρατίας και οι αποτυχίες στην ταξική πάλη ή στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού, εξέθρεψαν ή εκτρέφουν τη νόθα άρνησή τους: Το ευρωκομμουνιστικό κίνημα παλαιότερα, και σήμερα τις τάσης για αποκατάσταση του καπιταλισμού σε χώρες όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία. Για παράδειγμα ο Ίμρε Ποσγκάι, μέλος του Π.Γ του Εργατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος της Ουγγαρίας, δήλωσε πρόσφατα στον αμερικάνικο ραδιοσταθμό της «Ελεύθερης Ευρώπης», ότι «είναι αδύνατο να αναμορφώσουμε την παρέχουσα κομμουνιστική πρακτική στην Ανατολική Ευρώπη. Το σύστημα υτό πρέπει να διαλυθεί» (Le Monde Diplomatique, Σεπτέμβριος 1989). Σε όλες τις χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού ενισχύονται οι δυνάμεις της αστικής παλινόρθωσης, της λατρείας της αγοράς, της θεοποίησης της κοινωνίας των supermarket. Η σταλινική «μονολιθικότητα» έχει συντριβεί. Αλλά ανάμεσα στους λάτρεις της αγοράς θα συναντήσει κανείς σήμερα και παλιούς «σταλινικούς», όπως και σε μας τώρα πρωταγωνιστούν στις συναινετικές διαδικασίες οι κατεξοχήν και επί δεκαετίες φορείς του συντηρητισμού και της κατάπνιξης κάθε διαφορετικής άποψης.

Η σημερινή κρίση στο ΚΚΕ οφείλεται βασικά στην αναντιστοιχία των θεωρητικών επεξεργασιών, των πολιτικών επιλογών και της εσωκομματικής ζωής, με τις νέες κοινωνικές πραγματικότητες. Ένα κόμμα δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τις στρεβλώσεις της σταλινικής περιόδου, είναι καταδικασμένο σήμερα στην περιθωριοποίηση ή στο σοσιαλδημοκρατικό εκφυλισμό. Η στασιμότητα του ΚΚΕ και η διατύπωση σοσιαλδημοκρατικών απόψεων από ηγετικά στελέχη του, καθώς και οι πολιτικές επιλογές των τελευταίων μηνών, φανερώνουν ότι οι κίνδυνοι αυτοί δεν είναι φανταστικοί.

Η αντίδραση της ΚΝΕ και μιας σειράς στελεχών του ΚΚΕ, όσες αδυναμίες και αν παρουσιάζει σε πρώτη φάση της, είναι μια πρώτη εκδήλωση της προσπάθειας για υπέρβαση της αναντιστοιχίας του κόμματος με τις νέες κοινωνικές πραγματικότητες. Και το κρίσιμο ερώτημα είναι αυτή τη στιγμή: Η καθοδηγητική ομάδα του ΚΚΕ θα βρει το θάρρος και τη σοφία να αντιμετωπίσει ανοιχτά, μέσα από τον κομματικό Τύπο και στο θεωρητικό επίπεδο, τις απόψεις των «διαφωνούντων», δηλαδή την αριστερή τάση μέσα στο κόμμα; Ή χρησιμοποιώντας κατά βούλησιν το καταστατικό να θυσιάσει ό,τι ζωντανό υπάρχει στο ΚΚΕ και στην ΚΝΕ για να προστατεύσει την σιγή του γεροκομείου; Στη δεύτερη περίπτωση θα συμβιώσουν, για μια περίοδο, οι Δεινόσαυροι, με τις Ιγκουάνες του εκσυγχρονισμού. Αλλά αργά ή γρήγορα, οι δεύτερες θα καταβροχθίσουν τους πρώτους.