Προλεταριακή βία εναντίον Ολοκληρωτισμού

Slavoj Zizek

Πώς να ξεκινήσεις απ' την αρχή

New Left Review 57 (Μάης-Ιούνης 2009)

Αναδημοσίευση από το Radical Desire

Η "κόκκινη τρομοκρατία" όμως πρέπει να διαχωριστεί από τον σταλινικό "ολοκληρωτισμό." Στα απομνημονεύματά του, ο Sándor Márai προσέφερε έναν ακριβή ορισμό της διαφοράς. Ακόμα και στις πιο βίαιες φάσεις της λενινιστικής δικτατορίας, όταν αυτοί που αντιτάχθηκαν στην επανάσταση πιθανόν να στερήθηκαν με ωμότητα το δικαίωμά τους στον (ελεύθερο και δημόσιο) λόγο, δεν τους στερήθηκε ωστόσο το δικαίωμά τους στη σιωπή· τους επιτράπηκε να αποσυρθούν σε εσωτερική εξορία. Είναι ενδεικτικό ένα επεισόδειο από το φθινόπωρο του 1922, όταν με προτροπή του Λένιν, οι Μπολσεβίκοι οργάνωναν το διαβόητο "καράβι των φιλοσόφων".Όταν έμαθε ότι υπήρχε στη λίστα αυτών που θα εξοριζόταν ένας παλιός μενσεβίκος ιστορικός ο οποίος είχε αποσυρθεί στην ιδιωτική ζωή λόγω βαριάς ασθένειας, ο Λένιν όχι μόνο τον έβγαλε από τη λίστα των προς εξορία, αλλά διέταξε να του δώσουν επιπρόσθετα κουπόνια για φαγητό. Εφόσον ο εχθρός παραιτούνταν από την πολιτική πάλη, η εχθρότητα του Λένιν σταματούσε.

Για τον σταλινισμό όμως, ακόμα και τέτοια σιωπή ήταν υπερβολικά ηχηρή. Δεν απαιτούνταν απλώς από μάζες λαού να δείχνουν την υποστήριξή τους πηγαίνοντας σε μεγάλες δημόσιες συγκεντρώσεις, αλλά οι καλλιτέχνες και οι επιστήμονες έπρεπε να συμβιβάζονται με την συμμετοχή τους σε ενεργά μέτρα όπως την υπογραφή επίσημων διακηρύξεων, ή κολακεύοντας τον Στάλιν και τον επίσημο μαρξισμό. Αν, στην λενινιστική δικτατορία, μπορούσες να εκτελεστείς για αυτό που είπες, στην σταλινική μπορούσες να εκτελεστείς για αυτό που δεν είπες. Αυτό ακολουθήθηκε ως τα άκρα: ακόμα και η αυτοκτονία, η απόλυτη απελπισμένη απόσυρση στη σιωπή, καταδικάστηκε από τον Στάλιν ως η τελευταία και υψηλότερη πράξη προδοσίας απέναντι στο Κόμμα. Αυτή η διάκριση λενινισμού και σταλινισμού αντανακλά την γενική τους αντιμετώπιση της κοινωνίας: για τον πρώτο, η κοινωνία είναι το πεδίο ανηλεούς πάλης για εξουσία, και η πάλη γίνεται ανοιχτά παραδεκτή. Για τον δεύτερο, η σύγκρουση επανακαθορίζεται, κάποιες φορές σχεδόν ανεπαίσθητα ως σύγκρουση της υγιούς κοινωνίας* ενάντια σε αυτό που αποκλείεται από αυτή--σκουλήκια, έντομα, προδότες που δεν είναι άνθρωποι.

[...]

Ο τελικός αγώνας του Λένιν ενάντια στην εξουσία μιας κρατικής γραφειοκρατίας είναι γνωστός. Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό, όπως σημειώνει σωστά ο Lewin, είναι ότι ο Λένιν προσπαθούσε να τετραγωνίσει τον κύκλο της δημοκρατίας και της δικτατορίας του κομματικού κράτους με την πρότασή του για τη δημιουργία ενός νέου σώματος εξουσίας, της Επιτροπής Κεντρικού Ελέγχου. Ενώ παραδεχόταν πλήρως την δικτατορική φύση του σοβιετικού καθεστώτος, ο Λένιν προσπάθησε να εδραιώσει στην κορυφή της μια ισορροπία μεταξύ διαφορετικών στοιχείων, ένα "σύστημα αμοιβαίου ελέγχου το οποίο να μπορούσε να έχει την ίδια λειτουργία --η σύγκριση είναι απλώς κατά προσέγγιση-- με τον διαχωρισμό εξουσιών σε ένα δημοκρατικό καθεστώς." Μια διευρημένη Κεντρική Επιτροπή** θα μπορούσε να θέσει τις αδρές γραμμές κατεύθυνσης της πολιτικής και να επιθεωρεί όλο τον Κομματικό μηχανισμό. Η Επιτροπή Κεντρικού Ελέγχου θα

δρούσε ως μηχανισμός ελέγχου της Κ.Ε και των διαφόρων της παραγώγων --του Πολιτμπιρό, της Γραμματείας, του Οργκμπιρό-- ...η ανεξαρτησία της θα εξασφαλιζόταν από την άμεση σύνδεσή της με το Κογκρέσο του Κόμματος, χωρίς την διαμεσολάβηση του Πολιτμπιρό και των διοικητικών του οργάνων, ούτε της Κ.Ε (Moshe Lewin, Ο τελευταίος αγώνας του Λένιν, σ. 131-32).

Περιορισμοί και ισορροπία δυνάμεων, διαχωρισμός εξουσίων, αμοιβαίος έλεγχος: Αυτή ήταν η απελπισμένη απάντηση του Λένιν στο ερώτημα "ποιος ελέγχει τους ελεγκτές"; Υπάρχει κάτι ονειρικό, ουσιαστικά φαντασματικό σε αυτή την ιδέα μιας Επιτροπής Κεντρικού Ελέγχου: ένα σώμα ανεξάρτητο, παιδαγωγικό, και ελεγκτικό, με "απολίτικα" στοιχεία, το οποίο θα αποτελούνταν από τους καλύτερους δασκάλους και τεχνοκράτες, και θα κρατούσε υπό έλεγχο την "πολιτικοποιημένη" Κ.Ε και τα όργανά της: με λίγα λόγια, ουδέτερου χαρακτήρα εξειδίκευση που να κρατά υπό έλεγχο τους αξιωματούχους του κόμματος. Όλα αυτά όμως εξαρτώνται από την ανεξαρτησία του Κογκρέσου του κόμματος, η οποία είχε εκ των πραγμάτων υπονομευθεί από την απαγόρευση των φραξιών, που επέτρεψε στους ανώτατους μηχανισμούς του κόμματος να ελέξγουν το Κογκρέσο και να απορρίψουν τους επικριτές του ως φραξιονιστές. Η αφέλεια της εμπιστοσύνης του Λένιν στους ειδικούς είναι ακόμα πιο αξιοπρόσεχτη αν λάβουμε υπόψη ότι προερχόταν από έναν ηγέτη που κανονικά είχε πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι η πολιτική πάλη επεισέρχεται παντού, και ότι δεν επιτρέπει ουδέτερη θέση.

[...]

Οι προτάσεις του Λένιν για μια Επιτροπή Κεντρικού Ελέγχου και η μέριμνά του να διατηρηθεί η ευγένεια, δεν δείχνουν με κανέναν τρόπο κάποιου είδους φιλελεύθερο μαλάκωμα. Σε μια επιστολή του στον Καμένεφ της ίδιας περιόδου, λέει ξεκάθαρα: "Είναι μεγάλο λάθος να πιστεύουμε ότι το Νέα Οικονομική Πολιτική έθεσε τέλος στην τρομοκρατία. Θα πρέπει και πάλι στο μέλλον να έχουμε πρόσβαση στην τρομοκρατία, και στην οικονομική τρομοκρατία." Η τρομοκρατία όμως αυτή, η οποία θα επιβίωνε της σχεδιασμένης συρρίκνωσης του κρατικού μηχανισμού και της Τσεκά, θα ήταν περισσότερο απειλή παρά πραγματικότητα: όπως αφηγείται ο Lewin, ο Λένιν έψαχνε έναν τρόπο "ώστε όλοι όσοι τώρα (κάτω απ΄την ΝΟΠ) θα ήθελαν να παραβούν τα όρια που δίνονται απ' το κράτος στους επιχειρηματίες να μπορέσουν να θυμηθούν 'με τρόπο διακριτικό και ευγενικό' ότι υπάρχει και αυτό το τελικό όπλο." Ο Λένιν είχε δίκαιο εν προκειμένω: η δικτατορία αναφέρεται στο συντακτικό πλεόνασμα της (κρατικής) εξουσίας, και στο επίπεδο αυτό δεν υφίσταται ουδετερότητα. Το κρίσιμο ερώτημα είναι "ποιανού το πλεόνασμα [εξουσίας];" Αν δεν είναι το δικό μας [του κομμουνιστικού κράτους], θα είναι το δικό τους [των επιχειρηματιών].

* Βλέπε συναφή σχόλιά μου για τις συνέπειες της κήρυξης του τέλους της πολιτικοποιημένης βίας της δικτατορίας του προλεταριάτου από τον Στάλιν το 1936 κάτω από την ανάρτηση: "Συμβολή στην ιστορία του ζητήματος της δικτατορίας"

** Βλ. το κείμενό μου "V.I. Lenin, ή, η ευγένεια στην υπηρεσία της επανάστασης."