Η επανίδρυση της ΕΕ και η εκτύπωση χρήματος λίγο πριν τη σύνοδο κορυφής

 

Του Άκη Τζάρα


Συμπληρώθηκαν τρία χρόνια από την τυπική έναρξη της παγκόσμιας κρίσης και το κραχ των ενυπόθηκων δανείων στις Ήπα έχει προ πολλού εξελιχθεί σε παγκόσμια κρίση χρέους που απειλεί την ίδια την υπόσταση της ευρωζώνης (και της ΕΕ). Πλέον δεν υπάρχει κανένας καθεστωτικός αναλυτής που να μην κάνει λόγο για συστημική κρίση, να μη θυμάται με τρόμο το 1929 και να αδυνατεί να προβλέψει μια πιθανή έξοδο από το μακρύ κύμα ύφεσης. Την ίδια στιγμή -και σε παράλληλο επίπεδο- η κρίση ενσωματώνει τις πολιτικές αντιμετώπισής της που συνίστανται σε μια βίαιη μείωση της αξίας της εργατικής δύναμης στη Δύση-και αντίστοιχα του βιοτικού επιπέδου ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων.
Εκτός από την αλλαγή της ισορροπίας ανάμεσα στις τάξεις, την απόπειρα εγκαθίδρυσης νέων σχέσεων εκμετάλλευσης και τις φανερές πλέον πολιτειακές μεταλλάξεις της αστικής δημοκρατίας, η κρίση επαναφέρει με οριακό τρόπο τις γεωπολιτικές αντιθέσεις και την πιθανότητα της κλιμάκωσής τους. Χωρίς να παραβλέπεται η σημασία αυτών των ανταγωνισμών και η αλληλοπλοκή τους με τις υπόλοιπες διαστάσεις της κρίσης, στο παρόν άρθρο θα επικεντρωθούμε στις τρέχουσες εξελίξεις στην ευρωζώνη και την ΕΕ με φόντο τη σύνοδο κορυφής της 9^ης Δεκεμβρίου.

 

Επανίδρυση της Ε.Ε.;

Ο μήνας που πέρασε, εκτός από την επιβολή μη εκλεγμένων κυβερνήσεων σε Ελλάδα και Ιταλία και την ξεκάθαρη πολιτικοποίηση της κρίσης, σημαδεύτηκε κι από τη μεταφορά της από την περιφέρεια στην καρδιά της ευρωζώνης. Μάλιστα αυτή τη φορά δεν πρόκειται για προσωρινό φαινόμενο, όπως είχε συμβεί τον Ιούνιο ή το Νοέμβριο του 2010, αλλά για νέα φάση της κρίσης, για το νέο παρόν της.

Ήδη η Ιταλία βρίσκεται υπό την εποπτεία της τρόικας και μαζί με την Ισπανία δανείζεται με απαγορευτικά επιτόκια, το Βέλγιο παίρνει σειρά, ενώ και η Γαλλία απειλείται με υποβάθμιση από τους οίκους αξιολόγησης. Ή αλλιως οι «αόρατες αγορές» επιτίθονται πλέον στο σκληρό πυρήνα της ευρωζώνης. Ας επισημάνουμε εδώ πως πέρα από το μυστικισμό των αγορών ή τη συνωμοσιολογία των κερδοσκόπων, οι αγορές δεν είναι τίποτα περισσότερο από το πεδίο εντός του οποίου το κεφάλαιο (συγκεκριμένα hedge funds και λοιπά ευαγή ιδρύματα) και μάλιστα το ηγεμονικό του τμήμα διατυπώνει την πολιτική του πρόταση κι επιβάλλει αδιαμεσολάβητα τα συμφέροντα του.

Σε αυτό το πλαίσιο που καταρρίπτει τις αυταπάτες για τον «κακό Νότο» και τον «υγιή Βορρά» πρέπει να ιδωθούν οι τελευταίες προτάσεις της Μέρκελ και του ασθμαίνοντος Σαρκοζί για δημοσιονομική ένωση που ισοδυναμούν με αναδιάρθρωση της αρχιτεκτονικής του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, σε μια –την ύστατη-προσπάθεια να αποφευχθεί η διάλυση του ευρώ με ό,τι αυτή συνεπάγεται σε (γεω)πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.

Για όσους μπορούν ακόμα να διατηρούν τη μνήμη και την ικανότητα βαθύτερων συνδέσεων παρά τον καταιγισμό των γεγονότων, οι προτάσεις του γαλλογερμανικού άξονα δεν είναι καινούριες. Σχεδόν από την αρχή της μνημονιακής πραγματικότητας (Ιούνιος 2010), η Μέρκελ είχε προτείνει ένα πιο σφιχτό πλαίσιο λειτουργίας της ευρωζώνης με έλεγχο των εθνικών προϋπολογισμών από το Eurogroup, συνταγματική πρόβλεψη για την πορεία του χρέους, κατάργηση της ομοφωνίας στις αποφάσεις, ποινές για τις χώρες που θα παραβιάζουν το σύμφωνο σταθερότητας με αυτόματες μάλιστα διαδικασίες που θα παρακάμπτουν τους χρονοβόρους θεσμούς της ΕΕ. Το νέο στοιχείο είναι η καθιέρωση ενός ακόμα τεχνοκράτη στη θέση του επιτρόπου σταθερότητας με τις αντίστοιχες εξουσίες προς λύπη των ανόητων που προσδοκούν μια δημοκρατική (sic) ενοποίηση της Ευρώπης.

Με λίγα λόγια και στο βαθμό που ο γαλλογερμανικός άξονας πορεύεται ενιαία, προτείνεται μια νέα μορφή ενοποίησης του ευρωπαϊκού καπιταλισμού που να εξασφαλίζει πρωτίστως τα συμφέροντα του γερμανικού κεφαλαίου κι ίσως των προθύμων που θα στοιχηθούν δίπλα του.

Φυσικά αυτή η λύση τυπικά προϋποθέτει την αλλαγή των ευρωπαϊκών συνθηκών (μπορεί όμως να ξεκινήσει να εφαρμόζεται ad hoc), τη συναίνεση τουλάχιστον των χωρών του βορρά, αλλά και των υπόλοιπων 10 χωρών της ΕΕ που δε μετέχουν στο ευρώ, καθώς και μια σχετική σταθερότητα σε παγκόσμιο επίπεδο. Από αυτήν την άποψη παραμένει προς το παρόν ευσεβής καπιταλιστικός πόθος, παρά δεδομένη λύση. Επιπλέον η ίδια αυτή η πρόταση μπορεί να επιταχύνει τη διάλυση της ευρωζώνης και της ΕΕ, αφού ουσιαστικά δημιουργεί και τυπικά δύο ταχύτητες στην ευρωζώνη, γεγονός που μπορεί να επιφέρει ακόμα βαθύτερη ύφεση στο σύνολο της ευρωπαϊκής οικονομίας.

Όπως είχαμε πει και παλιότερα ας μην ακουστούν πάλι οι θρήνοι για το θάνατο της πολιτικής Ευρώπης ή για το τέλος του οράματος της ενοποίησής της. Καταρχήν η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ήταν πάντα μια αντιδραστική ουτοπία, απλά η κρίση αποκρυσταλλώνει αυτό που ήταν πάντα, μια ιμπεριαλιστική ολοκλήρωση που δεν καταργούσε όμως το έθνος-κράτος, για αυτό και τώρα σπαράσσεται από εσωτερικές αντιθέσεις κι ο κάθε καπιταλισμός αναζητά τη θέση του στη νέα διαμορφούμενη ακόμα πραγματικότητα.

Κατά δεύτερο, η γερμανική πρόταση αποτελεί αυτή τη στιγμή τη μόνη μορφή ενοποίησης της Ευρώπης, με τη διάλυση της ευρωζώνης και της ΕΕ να παραμένει πάντα το εναλλακτικό σενάριο, για το οποίο εξάλλου τα αστικά επιτελεία επεξεργάζονται λύσεις.

Σε αντίθεση με ό,τι νομίζουν οι διάφοροι χαζοχαρούμενοι ευρωπαϊστές, γνήσια τέκνα της belle époque που καταρρέει, οι υπερεθνικές ολοκληρώσεις γίνονται πάντα υπό την ηγεμονία ενός καπιταλισμού κι όχι ύστερα από δημοκρατική συζήτηση (άντε το πολύ-πολύ μιας στενότερης συμμαχίας), όπως ακριβώς και η παγκόσμια οικονομία ή η ιμπεριαλιστική αλυσίδα για να χρησιμοποιήσουμε κι έναν παλιό, αλλά μάλλον επίκαιρο όρο, αναπαράγεται κάτω από την ηγεμονία του καπιταλισμού που διαθέτει και το παγκόσμιο νόμισμα, που στην εποχή μας ακόμα παραμένει το δολάριο και οι Ήπα. Φυσικά τούτο δε σημαίνει, όπως φαντάζονται οι απανταχού πατριώτες πως οι υπόλοιποι καπιταλισμοί είναι εξαρτημένοι, απλά αποδέχονται πως η αναπαραγωγή τους είναι εφικτή υπό την ηγεμονία του κυρίαρχου καπιταλισμού.

Επιπλέον η αέναη λιτότητα δεν είναι αστοχία των πολιτικών ελίτ, αλλά συνειδητή πολιτική, καθώς μόνο η συμπιέση της αξίας της εργατικής δύναμης, είτε άμεσα, είτε έμμεσα με το τσάκισμα του όποιου κράτους πρόνοιας, μπορεί να δημιουργήσει τέτοια ποσοστά κέρδους, ώστε να καταδεχτεί η αριστοκρατία του χρήματος να επενδύσει ξανά στην Ευρώπη. Αυτή είναι η πολιτική πρόταση της αστικής τάξης και καμία άλλη δεν είναι πιθανή αυτή τη στιγμή. Επιτέλους! πόσα μνημόνια χρειάζονται για να σταματήσουν οι αυταπάτες των «αριστερών» κεϊνσιανιστών της κακιάς ώρας;

Συνοψίζοντας, η δημοσιονομική ένωση της Μέρκελ, η αυτοματοποίηση των κυρώσεων και η θεσμική λιτότητα, αποτελούν και την προϋπόθεση για να δεχτεί το γερμανικό κεφάλαιο, αφού θα έχει επεκτείνει το ζωτικό του χώρο και θα έχει εξασφαλίσει την ηγεμονία, να εκδώσει είτε ευρωομόλογα, είτε να τυπωθεί φρέσκο χρήμα από την ΕΚΤ. Δε σημαίνει πως οι προτάσεις αυτές θα συμπεριλαμβάνουν όλες τις χώρες που μετέχουν τώρα του ευρώ ή ακόμα περισσότερο πώς θα αποτελέσουν τελικά και λύσεις σωτηρίας για τον ευρωπαϊκό καπιταλισμό, αφού εκτός από την ίδια την πάλη των τάξεων, οι ενδοαστικές αντιθέσεις ναρκοθετούν συνεχώς τις ενοποιητικές απόπειρες.

Η εκτύπωση χρήματος είναι και νομισματικός πόλεμος…

Από την αρχή της κρίσης οι Ήπα τυπώνουν συνεχώς χρήμα για να χρηματοδοτούν τις μαύρες τρύπες των τραπεζών τους μιας και τα 700 δις$ του πρώτου πακέτου Πόλσον επί Μπους αποδείχτηκαν σταγόνα στον ωκεανό των τοξικών χρεών. Ας μην ξεχνάμε πως ναι μεν η παγκόσμια κρίση είναι κρίση υπερσυσσώρευσης και κρίση του καπιταλισμού, αλλά ο καπιταλισμός υπάρχει μέσα από τις ιστορικά προσδιορισμένες του μορφές κι όχι αφηρημένα. Με αυτή την έννοια τα παράγωγα και τα υπόλοιπα «εικονικά» κεφάλαια δεν είναι κάποια παρέκλιση του καπιταλισμού, αλλά ο ίδιος ο καπιταλισμός των τελευταίων δεκαετιών που τώρα βρίσκεται σε συστημική κρίση. Καθόλου περίεργο λοιπόν που το πολιτικό του προσωπικό προσπαθεί με κάθε τρόπο να οργανώσει με συντεταγμένο τρόπο την καταστροφή του πλεονάζοντος κεφαλαίου, παράλληλα με την επίθεση στα λεγόμενα κεκτημένα του κράτους πρόνοιας.

Αυτή ακριβώς είναι και η αιτία που η χρηματοπιστωτική κρίση αφενός δεν έχει επιλυθεί, αφού τα «τοξικά» κεφάλαια είναι αμύθητα για να καλυφθούν, αφετέρου έχει μετατραπεί σε κρίση κρατικών χρεών. Λίγο-πολύ αυτά είναι γνωστά και δε θα επιμείνουμε περισσότερο.

Όπως είπαμε η κρίση χρέους αγγίζει πια τον πυρήνα της Ευρωζώνης και Ιταλία-Ισπανία, σε πρώτη φάση, δυσκολεύονται να δανειστούν με «αξιοπρεπή» επιτόκια από τις αγορές ενώ οι πόροι του EFSF δε φτάνουν ούτε για πλάκα. Έχει επανέλθει λοιπόν η συζήτηση και η αντιπαράθεση γύρω από το ρόλο της ΕΚΤ ως ύστατο δανειστή, δηλαδή γύρω από τη δυνατότητα της να τυπώσει χρήμα ώστε να χρηματοδοτήσει τις ευρωπαϊκές τράπεζες για να μην καταρρεύσουν. Η γερμανική αστική τάξη δια στόματος Μέρκελ δε συζητά τέτοια περίπτωση ή πιο σωστά δε τη συζητά πριν από το να επιβάλει την πολιτική της πρόταση, ενώ το γαλλικό κεφάλαιο, σαφώς πιο εκτεθειμένο προς το παρόν από το γερμανικό αν κι επιθυμεί διακαώς φρέσκο χρήμα, θα συνταχθεί με το Βερολίνο απαιτώντας προτεραιότητα πρόσβασης στο νέο χρήμα.

Αντίστοιχα ο μόνιμος μηχανισμός στήριξης που, αν εξακολουθήσει να υπάρχει ευρωζώνη, θα λειτουργήσει από το 2012, αποτελεί επίσης σημείο τριβής ανάμεσα σε Παρίσι και Βερολίνο, καθώς το γαλλικό κεφάλαιο επιθυμεί ο μηχανισμός να αποτελεί ένα είδος ΔΝΤ που θα μπορεί να χορηγεί απεριόριστη ρευστότητα απευθείας στα κράτη κι όχι απλά ένα διευρυμένο EFSF, που θα αντλεί κεφάλαια από τις αγορές.

Σε κάθε περίπτωση κι αν υπολογίσουμε μόνο πως τα τοξικά δάνεια των ευρωπαϊκών τραπεζών, που έχουν παρεπιμπτόντως θωρακιστεί από τα σκουπίδια που λέγονται ελληνικά ομόλογα, φτάνουν τα 18τρις (44% του ενεργητικού τους) μπορούμε να αντιληφθούμε πως λεφτά δεν υπάρχουν, τουλάχιστον για όλα τα κεφάλαια κι άρα κάποια θα καταστραφούν.

Το δίλημμα είναι λοιπόν το εξής: πως για να σωθεί το χρηματοπιστωτικό σύστημα στο σύνολο του (κι άρα ο σύγχρονος καπιταλισμός) από την κατάρρευση, πρέπει να καταστραφεί ένα τμήμα του κεφαλαίου, αλλά ποιο θα είναι αυτό; (Δεν αναφερόμαστε φυσικά στο μικρό ή μεσαίο κεφάλαιο που ήδη πνέει τα λοίσθια.)

Γιατί μπορεί να συμφωνούν οι αστικές τάξεις να τσακίζουν τις όποιες κοινωνικές κατακτήσεις και φυσικά να ποινικοποιούν τις υπαρκτές ή δυνητικές αντιστάσεις, αλλά στο άλλο σκέλος της πολιτικής τους απάντησης στην κρίση που συνίσταται στο ποιος θα καταστραφεί για να σωθεί ο καπιταλισμός ως σύστημα, εκεί υπάρχουν διαφωνίες, μιας κι όπως είναι γνωστό ο χειρότερος εχθρός του καπιταλισμού είναι ο μεμονωμένος καπιταλιστής.

Η ρευστότητα όμως είναι ζήτημα επιβίωσης για το χρηματοπιστωτικό σύστημα της Ευρώπης κι ανεξάρτητα από τους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς, μια κατάρρευση του ευρώ και των τραπεζών του, θα ισοδυναμούσε με κραχ που θα έκανε εκείνο του 2008 να μοιάζει με προσομοίωση. Αφού λοιπόν προς το παρόν δεν τυπώνεται φρέσκο ευρώ (τουλάχιστον σε σοβαρές ποσότητες), με συντονισμένη κίνησή τους οι έξι μεγαλύτερες κεντρικές τράπεζες της δύσης ( FED, ΕΚΤ, Αγγλίας, Ιαπωνίας, Ελβετίας και Καναδά) μείωσαν τα επιτόκια των swaps δολαρίων ή πιο απλά θα δανείζουν δολάρια σε κάθε ενδιαφερόμενο πιο φτηνά. Η κίνηση αυτή έρχεται σε συνέχεια των δανείων που οι ευρωπαϊκές τράπεζες είχαν λάβει ήδη από το Σεπτέμβριο. Δεν είναι ακριβώς η λύση που επιδιώκουν οι «αγορές» τζάμπα χρήμα φρεσκοτυπωμένο, αλλά είναι μια ένεση ρευστότητας.

Δύο παρατηρήσεις πάνω σε αυτή την εξέλιξη: το δολάριο καθιερώνεται ξανά ως ο σωτήρας του ευρωπαϊκού καπιταλισμού και λέμε ξανά γιατί η μνημονιακή είσοδος του ΔΝΤ αποτέλεσε την αρχή. Ταυτόχρονα η προσφορά αυτή, εκτός από τη γεωπολιτική της σημασία, δίνει μια ανάσα ίσως τριμήνης διάρκειας στην ευρωζώνη, στη λογική της πίστωσης χρόνου προς το γαλλογερμανικό άξονα να προωθήσει τα σχέδια του. Πρέπει όμως να θεωρείται δεδομένο πως οι Ηπα θα απαιτήσουν από τη Γερμανία είτε να πληθωρίσει με τη σειρά της το ευρώ, τυπώνοντας χρήμα, είτε ξεκάθαρα ανταλλάγματα για τη βοήθεια του θείου σαμ, η οποία φυσικά έχει ως στόχο να θωρακίσει την αμερικάνικη οικονομία από ένα ευρωπαϊκό κραχ.

Ουσιαστικά η παγκόσμια οικονομία κινείται ανάμεσα στις φυγόκεντρες δυνάμεις του νομισματικού πολέμου και του προστατευτισμού από τη μια και στη κεντρομόλο της αλληλεξάρτησης κι αυτή η αντίφαση ορίζει το πλαίσιο της εποχής μας. Μπορεί λοιπόν το γερμανικό κεφάλαιο να κομπάζει, ότι ανάγκασε τους γιάνκηδες να το υποστηρίξουν, μπλοφάροντας με την κατάρρευση του ευρώ, αλλά αφενός η μπλόφα δεν απέχει πολύ από την υλοποίηση της, αφετέρου αύξησε την εξάρτηση της ευρωζώνης από το δολάριο που κάποτε-προ κρίσης-φιλοδοξούσε να αντικαταστήσει ως παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα.

 …ή μαγική λύση;

Υπάρχει όμως και κάτι ακόμα που αφορά στις αυταπάτες γύρω από την εκτύπωση χρήματος από την ΕΚΤ, αυταπάτες που συμμερίζονται τόσο οι αστοί αναλυτές, όσο και οι ευρωπαϊστές αριστεροί που δεν μπορούν να φανταστούν πως υπάρχει ζωή όχι μετά τον καπιταλισμό, αλλά μετά το ευρώ. Ας  υποθέσουμε πως η ευρωζώνη δεν καταρρέει από τις αντιφάσεις της ή από τη μονομερή αποχώρηση κρατών ακόμα και της Γερμανίας, αλλά οι αστικές τάξεις της Ευρώπης συνεχίζουν να ποντάρουν στο ευρωπαϊκό χαρτί. Τότε αναγκαστικά μαζί με τη δημοσιονομική ένωση των Μέρκελ-Σαρκοζί και το θεσμικό άγριο καπιταλισμό που έχει ως στόχο τη δημιουργία επενδυτικων ελ ντοράντο στα συντρίμια της μεταπολεμικής Ευρώπης, θα πρέπει το τσουνάμι των χρεών να αντιμετωπιστεί με κάποιο τρόπο, εφόσον είναι προφανές πως δεν μπορεί να διαγραφεί τουλάχιστον όχι ακόμα, γιατί αυτό θα ισοδυναμούσε με χρεωκοπία. Επομένως το ευρωομόλογο ή το φρέσκο χρήμα από την ΕΚΤ είναι η μοναδική λύση. Μάλιστα είναι σίγουρο πως η όποια εκτύπωση χρήματος θα γίνει σταδιακά και με απόλυτα ελεγχόμενο τρόπο, όχι μόνο ως πολιτικό όπλο πίεσης προς τα απείθαρχα κράτη, αλλά και για να αποφευχθεί μια νομισματική κατάρρευση.

Μόνο που αγαπητοί αναλυτές και της αριστεράς μάλιστα, που δικαιώνονται οι προτάσεις σας κι ανησυχείτε τόσο για το μέλλον του ευρώ, λες και η Ευρώπη ως χώρος ταυτίζεται με την ένωση των αφεντικών, το να τυπώνεις χρήμα σημαίνει ότι πληθωρίζεις το νόμισμά σου, ότι το υποτιμάς. Άρα πρώτον υποτιμάς μέσω αυτού μισθούς και συντάξεις, άρα φτηναίνεις την εργατική δύναμη, όχι και τόσο αριστερή, ούτε καν κεινσιανιστική πολιτική. Γιατί πολύ απλά το τζάμπα χρήμα σημαίνει ταυτόχρονα και αύξηση της εκμετάλλευσης, για να μπορεί να είναι τζάμπα για την άρχουσα τάξη και ειδικότερα τη χρηματική της αριστοκρατία. Επιπλέον το ευρώ δεν είναι δολάριο, που όσο κι αν υποτιμηθεί χρησιμοποιείται προς το παρόν (με εξαίρεση ίσως Κϊνα-Ρωσία στις μεταξύ τους συναλλαγές) σε κάθε παγκόσμια συναλλαγή. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο αν το ευρώ υποτιμηθεί-ακόμα κι ελεγχόμενα- είναι πολύ πιθανό αυτό να οδηγήσει σε μαζική φυγή κεφαλαίων από αυτό κι άρα στην προσπάθεια να σωθεί το τραπεζικό σύστημα, να διαλυθεί το νόμισμα, μαζί κι η ευρωζώνη. Πίσω δηλαδή εκεί που ξεκινήσαμε.

Αυτά ειπώνονται απλά γιατί είναι κουραστική η απλοϊκότητα και η πολιτική αφέλεια της θεωρητικής σκέψης μιας αριστεράς που είτε νομίζει τα μέτρα λιτότητας, ιδεολογική εμμονή των αστικών επιτελείων, είτε την εκτύπωση χρήματος λύση παντός καιρού κι εμφανίζεται τελικά ως ο γνησιότερος υποστηρικτής της ευρωζώνης που νουθετεί τους νεοφιλελεύθερους που απειλούν την καπιταλιστική σταθερότητα.

Φυσικά  εμάς δε μας ενδιαφέρει ούτε η τύχη του ευρώ, ούτε η λύση στις αντιφάσεις του καπιταλισμού. Μπορεί τελικά η ελεγχόμενη υποτίμηση του ευρώ, η νέα αρχιτεκτονική της ευρωζώνης σε συνδυασμό με την πιθανή κάμψη των ταξικών αγώνων στην Ελλάδα, κι όχι μόνο, και την περαιτέρω μετάλλαξη της αστικής δημοκρατίας να σταθεροποιήσουν την κατάσταση. Τόσο το χειρότερο για τους καταπιεσμένους, αλλά και για την αριστερά που δεν τολμά να συνειδητοποιήσει πως η εναλλακτική στη «δικτατορία των αγορών» μπορεί να οικοδομηθεί μόνο στα συντρίμμια του χρηματοπιστωτικού συστήματος, μόνο στα ερείπια του κόσμου αυτού. Κι ο χρόνος τρέχει κι όσο δε συνειδητοποιείται αυτή η αλήθεια, τόσο η κρίση αυτή θα διαλύει και θα ανασυνθέτει τη βαρβαρότητα, τόσο θα χάνεται η ευκαιρία για μια ανθρώπινη-επαναστατική διέξοδο.