Καρλ Μαρξ: απόσπασμα από τα χειρόγραφα του 1844

 

Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο Τάξεις και Ηθική

Θα αντισταθώ στον πειρασμό να κάνω μερικά σχόλια πάνω στο παρακάτω σημαντικό απόσπασμα, ώστε να ξεδιπλωθεί η σκέψη του Μάρξ απρόσκοπτα, και θα υπογραμμίσω απλώς ορισμένα σημεία με έντονα γράμματα. Είναι εμφανής πάντως στον ''νεαρό'' Μάρξ η βαθιά επιρροή των Φόυερμπαχ και Χέγκελ, όπως και η διαφορά του ίδιου του μαρξισμού και του ιστορικού υλισμού από τις ιδέες που διατυπώνονται εδώ. Ωστόσο, τα χειρόγραφα του 1844 είναι πολύτιμα τόσο για την ιχνηλάτηση της διανοητικής ανάπτυξης του Μάρξ, όσο και για τον εντοπισμό και την καλύτερη κατανόηση εννοιών που εμφανίζονται, επεξεργασμένες, και στο ύστερο έργο του.

     
      Κ.Μάρξ, Παρισινά Χειρόγραφα του 1844, σελ 122-128. 

 ''...Η αντίθεση ανάμεσα στη μη ιδιοκτησία και ιδιοκτησία είναι ακόμα μια αδιάφορη αντίθεση, που δεν γίνεται αντιληπτή στην ενεργητική της σύνδεση , την εσωτερική της σχέση, που δεν γίνεται αντιληπτή σαν αντίθεση, όσο δεν κατανοείται σαν αντίθεση μεταξύ της εργασίας και του κεφαλαίου. Στην αρχική της μορφή η αντίθεση αυτή μπορεί να εκδηλωθεί ακόμα και χωρίς την προωθημένη ανάπτυξη της ατομικής ιδιοκτησίας, όπως για παράδειγμα στην αρχαία Ρώμη, στην Τουρκία, κτλ. Σε τέτοιες περιπτώσεις δεν εμφανίζεται ακόμα σαν κατεστημένη από την ίδια την ατομική ιδιοκτησία. Αλλά η εργασία, η υποκειμενική -----(σ.σ σβησμένο στο κείμενο) της ατομικής ιδιοκτησίας σαν άρνηση της ιδιοκτησίας, και το κεφάλαιο, αντικειμενική εργασία σαν άρνηση της εργασίας, θεμελιώνουν την ατομική ιδιοκτησία στην αναπτυγμένη της σχέση της αντίφασης: μια δυναμική σχέση, για το λόγο αυτό, που οδηγεί προς τη λύση. 

   ...Το ξεπέρασμα της αυτο-αποξένωσης ακολουθεί τον ίδιο δρόμο της δημιουργίας της αυτο-αποξένωσης. Η ατομική ιδιοκτησία εξετάζεται πρώτα από την αντικειμενική της πλευρά, αλλά ακόμα με την εργασία σαν ουσία της. Η μορφή της ύπαρξής της είναι έτσι το κεφάλαιο, που πρόκειται να καταργηθεί ''σαν τέτοιο'' (Προυντόν). Ή η ιδιαίτερη μορφή της εργασίας-ισοπεδωμένη τεμαχισμένη και για αυτό το λόγο ανελεύθερη-θεωρείται σαν πηγή του επιζήμιου χαρακτήρα της ατομικής ιδιοκτησίας και της αποξενωμένης από τον άνθρωπο ύπαρξής της...Τελικά ο κομμουνισμός (i) είναι η θετική κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, και στην αρχή εμφανίζεται σαν καθολική ατομική ιδιοκτησία. Κατανοώντας τη σχέση αυτή στην καθολικότητά της, ο κομμουνισμός είναι:

   (1) Στην αρχική του μορφή μόνο μιά γενίκευση και συμπλήρωση της σχέσης αυτής (ατομικής ιδιοκτησίας). Σαν τέτοια εμφανίζεται με διπλή μορφή: από τη μια μεριά η κυριαρχία της υλικής ιδιοκτησίας απλώνεται τόσο πολύ που απειλεί να καταστρέψει κάθε τι που δεν είναι ικανό να κατέχεται σαν ατομική ιδιοκτησία, θέλει να αποσπαστεί από τη διάνοια κλπ, με τη βία. Φυσική, άμεση κατοχή είναι ο μόνος λόγος της ζωής και της ύπαρξης αυτής της μορφής του κομμουνισμού. Η κατηγορία που λέγεται εργάτης δεν εξαφανίζεται, αλλά επεκτείνεται σε όλους τους ανθρώπους. Η σχέση της ατομικής ιδιοκτησίας παραμένει η σχέση της κοινότητας προς τον κόσμο των πραγμάτων. Τελικά η αντιπαράθεση της καθολικής ατομικής ιδιοκτησίας απέναντι στην ατομική ιδιοκτησία εκφράζεται με κτηνώδη μορφή-αντιπαρατίθεται στο γάμο (που ομολογουμένως είναι μια μορφή αποκλειστικής ατομικής ιδιοκτησίας) η κοινότητα των γυναικών, όπου οι γυναίκες γίνονται κοινοτική και κοινή ιδιοκτησία. 

   Μπορεί κανείς να πει ότι η ιδέα μιας κοινότητας γυναικών είναι το αποκαλυπτικό μυστικού αυτού του ολοκληρωτικά πρωτόγονου και ασυλλόγιστου ακόμα κομμουνισμού. Όπως οι γυναίκες, στην περίπτωση αυτή, περνάνε από το γάμο στη γενική πορνεία, έτσι κι όλος ο κόσμος του πλούτου-δηλαδή η αντικειμενική ουσία του ανθρώπου, θα κάνει τη μετάβαση από τη σχέση του αποκλειστικού γάμου με τον ατομικό ιδιοκτήτη στη σχέση της καθολικής πορνείας με την κοινότητα. Αυτός ο κομμουνισμός στο βαθμό που αρνείται την προσωπικότητα του ανθρώπου σε κάθε σφαίρα, είναι απλώς η λογική έκφραση της ατομικής ιδιοκτησίας που είναι η άρνηση αυτή. Ο καθολικός φθόνος θεμελιώνοντας την ύπαρξή του σαν δύναμη που είναι η κρυμμένη μορφή στην οποία επιβεβαιώνεται και ικανοποιείται η πλεονεξία, αλλά μ'έναν άλλο τρόπο. Η σκέψη που πηγάζει μέσα από κάθε τι που είναι ατομική ιδιοκτησία στρέφεται το λιγότερο προς την πλουσιότερη ατομική ιδιοκτησία με τη μορφή του φθόνου και της επιθυμίας για εξισωτισμό. Έτσι αυτά τα αισθήματα θεμελιώνουν στην πραγματικότητα την ουσία του ανταγωνισμού. Ο πρωτόγονος κομμουνισμός είναι απλώς η συσσώρευση του φθόνου αυτού και της επιθυμίας για εξίσωση στη βάση ενός προδικασμένου μίνιμουμ. Έχει ένα οριστικό περιορισμένο μέτρο. Πόσο λίγο η κατάργηση αυτή της ατομικής ιδιοκτησίας είναι μια αληθινή ιδιοποίηση φαίνεται από την αφηρημένη άρνηση ολόκληρου του κόσμου της κουλτούρας και του πολιτισμού, και από την επιστροφή στην αφύσικη απλότητα του φτωχού, ακαλλιέργητου ανθρώπου που δεν έφτασε ούτε καν στο στάδιο της ατομικής ιδιοκτησίας, για να μην αναφερθούμε στο ξεπέρασμά του (σ.σ ο Μάρξ ουσιαστικά επικρίνει τα σχέδια των ουτοπικών σοσιαλιστών, που προβάλλουν ως ξεπέρασμα του καπιταλισμού και της ατομικής τους ιδιοκτησίας μια ''νεκρανάσταση'' του πρωτόγονου κομμουνισμού). 

   Για τον πρωτόγονο κομμουνισμό η κοινότητα είναι απλώς μια κοινότητα εργασίας και ισότητας μισθών, που καταβάλλονται από το κοινοτικό κεφάλαιο, από την κοινότητα σαν καθολικός κεφαλαιοκράτης. Αμφότερες οι πλευρές της σχέσης υψώνονται σε μια φανταστική καθολικότητα-εργασία σαν κατάσταση που όλοι έχουν θέση και κεφάλαιο σαν αναγνωρισμένη καθολικότητα και δύναμη της κοινότητας. 

   Στη σχέση αυτή με τη γυναίκα σαν λεία και υπηρέτρια του κοινοτικού πόθου, εκφράζεται η απροσμέτρηση κατάπτωση μέσα στην οποία ο άνθρωπος υπάρχει για τον εαυτό του, γιατί το μυστικό αυτής της σχέσης έχει την αναμφίβολη αποφασιστική, ανοιχτή και αποκαλυπτική έκφρασή του στη σχέση του άντρα προς τη σχέση του άντρα προς τη γυναίκα και στον τρόπο με το οποίο γίνεται αντιληπτή η άμεση φυσική ειδολογική σχέση. Η άμεση, φυσική, αναγκαία σχέση της μιας ανθρώπινης ύπαρξης προς την άλλη, είναι η σχέση του άντρα προς τη γυναίκα. Στη φυσική της ειδολογική σχέση, η σχέση του ανθρώπου προς τη φύση είναι άμεσα η σχέση του προς τον άνθρωπο, όπως η σχέση του προς τον άνθρωπο είναι άμεσα η σχέση του προς τη φύση, προς τη δική του φυσική κατάσταση.

   Έτσι η σχέση αυτή αποκαλύπτει με μια αισθητή μορφή, υποβαθμισμένη σ'ένα ευδιάκριτο γεγονός, την έκταση στην οποία η ανθρώπινη ουσία έχει γίνεται φύση για τον άνθρωπο, ή η φύση ανθρώπινη ουσία για τον άνθρωπο. Από τη σχέση αυτή μπορεί να εκτιμηθεί ολόκληρο το επίπεδο της ανάπτυξης του ανθρώπου. Βλέπει κανείς από το χαρακτήρα της σχέσης αυτής πόσο ο άνθρωπος σαν ειδολογική ύπαρξη, σαν άνθρωπος, έγινε ο εαυτός του και κατανόησε τον εαυτό του. Η σχέση του άντρα προς τη γυναίκα είναι η πιο φυσική σχέση μιας ανθρώπινης ύπαρξης προς μια ανθρώπινη ύπαρξη. Δείχνει, δηλαδή, σε ποιό βαθμό η φυσική συμπεριφορά του ανθρώπου έχει γίνει ανθρώπινη και σε ποιό βαθμό η ανθρώπινη ουσία του έγινε φυσική ουσία, πόσο η ανθρώπινη φύση του έγινε φύση. Δείχνει επίσης σε ποιό βαθμό οι ανάγκες του ανθρώπου έγιναν ανθρώπινες ανάγκες και κατά συνέπεια σε ποιό βαθμό το άλλο άτομο, σαν ανθρώπινη ύπαρξη, του έγινε ανάγκη και σε ποιά έκταση στη βαθύτερη ατομική του ύπαρξη είναι ταυτόχρονα η κοινοτική ύπαρξη. 

   Η πρώτη θετική κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας-πρωτόγονος κομμουνισμός-είναι έτσι μόνο μια εκδήλωση της χυδαιότητας της ατομικής ιδιοκτησίας που προσπαθεί να εγκαθιδρυθεί σαν θετική κοινότητα.

  (2) Κομμουνισμός (α) ενός ακόμα πολιτικού χαρακτήρα, δημοκρατικός ή δεσποτικός. (β) με την κατάργηση του κράτους, αλλά ακόμα ουσιαστικά ατελής και επηρεασμένος από την ατομική ιδιοκτησία, δηλαδή από τον αποξενωμένο άνθρωπο. Και στις δύο μορφές ο κομμουνισμός γνωρίζει ήδη τον εαυτό του σαν επανολοκλήρωση ή επιστροφή του ανθρώπου στον εαυτό του, σαν το ξεπέρασμα της αυτο-αποξένωσης του ανθρώπου. Αλλά από τη στιγμή που δεν κατανόησε ακόμα τη θετική ουσία της ατομικής ιδιοκτησίας ή την ανθρώπινη φύση της ανάγκης, εξακολουθεί να κρατιέται αιχμάλωτος και μολυσμένος από την ατομική ιδιοκτησία. Είναι αλήθεια ότι κατανόησε την έννοιά της, αλλά δεν κατανόησε ακόμα την ουσία της.

  (3) Ο κομμουνισμός (ii) είναι το θετικό ξεπέρασμα της ατομικής ιδιοκτησίας σαν ανθρώπινη αυτο-αποξένωση και για το λόγο αυτό πραγματική ιδιοποίηση της ανθρώπινης ουσίας μέσα από τον άνθρωπο και για τον άνθρωπο. Είναι η πλήρης αποκατάσταση του ανθρώπου στον εαυτό του, σαν κοινωνικής, δηλαδή, σαν ανθρώπινης ύπαρξης. Μιας αποκατάστασης που απέκτησε συνείδηση και συντελέστηκε μέσα σ'όλον το πλούτο της ανάπτυξης των προηγούμενων περιόδων. Αυτός ο κομμουνισμός, σαν απόλυτα αναπτυγμένος νατουραλισμός, ισοδυναμεί με τον ανθρωπισμό και σαν απόλυτα αναπτυγμένος ανθρωπισμός ισοδυναμεί με τον νατουραλισμό. Είναι η γνήσια επίλυση της σύγκρουσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης, και μεταξύ ανθρώπου και ανθρώπου η αληθινή επίλυση της σύγκρουσης ανάμεσα στη ζωή και το όν, ανάμεσα στην αντικειμενοποίηση και την αυτοεπιβεβαίωση, ανάμεσα στην ελευθερία και την αναγκαιότητα, ανάμεσα στο άτομο και το είδος. Αυτός ο κομμουνισμός είναι η λύση του αινίγματος της ιστορίας και το ξέρει μόνος του ότι είναι αυτή η λύση.

   Όλη η κίνηση της ιστορίας είναι κατά συνέπεια τόσο η πραγματική πράξη της δημιουργίας του κομμουνισμού-γέννηση της εμπειρικής του ύπαρξης- όσο-για την διαλογιζόμενη συνείδησή της-η κατανόηση και γνώση τη κίνησης του δικού της γίγνεσθαι. Ενώ ο άλλος κομμουνισμός δεν έφτασε ακόμα στην ολοκληρωμένη ανάπτυξή του, αναζητά σε μεμονωμένους ιστορικούς τύπους, αντίθετους προς την ατομική ιδιοκτησία, μια ιστορική απόδειξη δικαίωσης, μια απόδειξη φτιαγμένη απ'ό,τι ήδη υπάρχει, αποσπώντας μεμονωμένα επεισόδια από τη σωστή τους θέση στη διαδικασία ανάπτυξής (ένα ξύλινο αλογάκι που ιδιαίτερα αρέσκονται να ιππεύσουν ο Καμπέ, ο Βιλλγκαρντέλλε, κ.α) και τα προωθεί σαν αποδείξεις της ιστορικής της γενεαλογίας. Αλλά αυτό που πετυχαίνει όλο κι όλο από την επίδειξη αυτή, είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της ανάπτυξης αντιφάσκει με τις διαβεβαιώσεις της, και ότι αν πράγματι υπήρξε κάποτε, τότε το ίδιο το γεγονός ότι υπήρξε στο παρελθόν αναιρεί την αξίωσή του στο ουσιαστικό είναι.

   Είναι εύκολο να δούμε πόσο αναγκαίο είναι για ολόκληρο το επαναστατικό κίνημα να βρει την εμπειρική και τη θεωρητική του βάση στο κίνημα της ατομικής ιδιοκτησίας, ή ακριβέστερα, στο κίνημα της οικονομίας.

    Αυτή η υλική, άμεσα αισθητή ατομική ιδιοκτησία είναι η υλική αισθητή έκφραση της αποξενωμένης ανθρώπινης ζωής. Η κίνησής της-παραγωγή και κατανάλωση-είναι η αισθητή αποκάλυψη της κίνησης όλης της προηγούμενης παραγωγής, δηλαδή της πραγμάτωσης ή της πραγματικότητας του ανθρώπου. Η θρησκεία, η οικογένεια, το κράτος, ο νόμος, η ηθική, η επιστήμη, η τέχνη κλπ, δεν είναι παρά ιδιαίτεροι τρόποι της παραγωγής και για το λόγο αυτό στεγάζονται κάτω από το γενικό της νόμο. Το θετικό ξεπέρασμα της ατομικής ιδιοκτησίας, σαν ιδιοποίηση της ανθρώπινης ζωής, είναι κατά συνέπεια το θετικό ξεπέρασμα κάθε αποξένωσης και η επιστροφή του ανθρώπου από τη θρησκεία, την οικογένεια, το κράτος κλπ, στην ανθρώπινη, δηλαδή στην κοινωνική του ύπαρξη.

   [...] Είδαμε με τί τρόπο, υιοθετώντας το θετικό ξεπέρασμα της ατομικής ιδιοκτησίας, ο άνθρωπος παράγει τον άνθρωπο, τον εαυτό του και τους άλλους ανθρώπους. Με τί τρόπο το αντικείμενο, που είναι η άμεση δραστηριότητα της ατομικότητάς του, είναι ταυτόχρονα η ύπαρξή του για τους άλλους ανθρώπους, και η ύπαρξή τους γι'αυτόν. Παρόμοια, ωστόσο, τόσο το υλικό της εργασίας όσο και ο άνθρωπος σαν υποκείμενο, είναι τα σημεία εκκίνησης καθώς και το αποτέλεσμα του κινήματος (και η ιστορική αναγκαιότητα της ατομικής ιδιοκτησίας βρίσκεται ακριβώς στο γεγονός ότι πρέπει να είναι το σημείο αυτό εκκίνησης). Έτσι ο κοινωνικός χαρακτήρας είναι ο γενικός χαρακτήρας ολόκληρου του κινήματος. Όπως ακριβώς η κοινωνία η ίδια παράγει τον άνθρωπο σαν άνθρωπο, έτσι και η ίδια παράγεται από τον άνθρωπο.

    Δραστηριότητα και κατανάλωση, τόσο στο περιεχόμενό τους όσο και στον τρόπο της ύπαρξής τους, είναι κοινωνική δραστηριότητα και κοινωνική κατανάλωση''...

  

(i) Εδώ ο ''κομμουνισμός'' εννοείται ως ο ''πρωτόγονος κομμουνισμός'' των ουτοπικών στοχαστών, Του Φουριέ, του Προυντόν, του Μπάμπεφ, και έρχεται, όπως θα δούμε παρακάτω, σε αντίθεση με την ίδια την αντίληψη του Μάρξ για τον Κομμουνισμό

(ii) Aφού συζήτησε τη φύση του πρωτόγονου κομμουνισμού ο Μάρξ προχωρά τώρα και περιγράφει τη δική του έννοια για τον κομμουνισμό.