Οι μύθοι της Πολιτικής Επιστήμης: Θεωρητικό και ιστορικό πλαίσιο των Πολιτικών Κομμάτων

Πηγή: Μαρξιστική Επιθεώρηση PRAXIS 

Τα πολιτικά κόμματα είναι προϊόν του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Δεν υπήρχαν πριν από αυτόν και δεν θα υπάρχουν και μετά από αυτόν. Η διαδεδομένη στις κατεστημένες επιστήμες και στον δημοσιογραφικό λόγο αντίληψη ότι «πάντα υπήρχαν κόμματα» δεν αντιστοιχεί στην ιστορική εμπειρία. Αυτή η αντίληψη ταυτίζει την δημιουργία αντιπαρατιθέμενων δικτύων και ομάδων που δημιουργούνταν κατά κύριο λόγο στο εσωτερικό των κυρίαρχων τάξεων (και στις περιόδους των κοινωνικών επαναστάσεων και στις κυριαρχούμενες τάξεις) με τα πολιτικά κόμματα. Πρόκειται για μια ταυτολογία που δεν είναι καθόλου αθώα γιατί παρουσιάζει ένα ιστορικό γνώρισμα του Καπιταλισμού σαν αιώνιο χαρακτηριστικό (και πεπρωμένο) της ανθρωπότητας.

Καθώς οι αστοί θεωρητικοί κινούνται με βάση  μια «μετά-ιστορική» προσέγγιση του κομματικού φαινομένου τείνουν να συγχέουν τις πολιτικές ομαδοποιήσεις με το πολιτικό κόμμα. Από εδώ απορρέουν και οι διάφοροι ορισμοί που δίνονται στην έννοια του κόμματος. Έτσι για τον Joseph Schumpeter κόμμα είναι «μια ομάδα της οποίας τα μέλη είναι διατεθειμένα να δράσουν από κοινού για την κατάκτηση της εξουσίας»(1). Για τον Antony Downs τα κόμματα «είναι συμμαχίες ανθρώπων οι οποίες προσπαθούν με αποδεκτά μέσα να καταλάβουν την εξουσία». Για τον Kenneth Janda κόμματα είναι «οργανώσεις που στόχο έχουν την τοποθέτηση αναγνωρισμένων εκπροσώπων τους σε κυβερνητικές θέσεις». Το κόμμα δηλαδή ορίζεται ως αποτέλεσμα υποκειμενικής συμπεριφοράς και «πολιτικής επιλογής» ομάδων «ατόμων» για να αποκτήσουν προσβάσεις στην εξουσία. (2)

Καθώς τα προβλήματα στους παραπάνω ορισμούς είναι προφανή (αφού όχι μόνο το πολιτικό κόμμα αλλά οποιαδήποτε ομαδοποίηση και μηχανισμός που επιδιώκει σκοπούς σε σχέση με την κρατική εξουσία θα μπορούσε να εμπίπτει σε αυτούς), οι αστικές θεωρητικές προσεγγίσεις αναζητούν την ειδοποιό διαφορά του πολιτικού κόμματος στη σχέση του με τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες. Ο Giovanni Sartori, ένας από τους θεμελιωτές της αστικής πολιτικής επιστήμης, ο Max Weber, ο Joseph Schumpeter, ο Raymon Aron και πολλοί άλλοι θεωρητικοί ορίζουν το πολιτικό κόμμα με βάση την συμμετοχή στις εκλογές και την ύπαρξη κοινοβουλευτικών θεσμών (3). Κατά συνέπεια αντιμετωπίζουν τα σύγχρονα πολιτικά κόμματα σαν την  εξέλιξη και  ανεπτυγμένη μορφή των εκλογικών επιτροπών των Torries και των Whigs στην Αγγλία του 17ου και 18ου αιώνα, των ενώσεων που διοργάνωσε ο Jefferson το 1800 στις ΗΠΑ για την εκλογική του υποστήριξη η ακόμα και των ομαδοποιήσεων γύρω από τις λέσχες τις Γαλλικής Επανάστασης(4).

Η προσέγγιση που υιοθετούν αυτές οι θεωρίες μπορεί να συμπυκνωθεί σε δύο βασικά σημεία: Α) πλήρης αποσύνδεση της «πολιτικής» από την οικονομία και αντίληψη της κοινωνίας ως συνόλου μεμονωμένων ατόμων που οργανώνονται για την εξουσία. Ο Weber θα το περιγράψει με σαφήνεια: οι διαφορές στην ιδιοκτησία δημιουργούν τάξεις. Οι διαφορές στην δύναμη-εξουσία δημιουργούν κόμματα. Η σχέση τάξεων-κομμάτων είναι «εξωτερική». Δεν υπάρχει άμεση σύνδεση μεταξύ τους (5). Β) Ερμηνεία του πολιτικού κόμματος ως παράγωγου της μορφής της αντιπροσωπευτικής-μέσω εκλογών-δημοκρατίας. Ο ορίζοντας και το βασικό χαρακτηριστικό του πολιτικού κόμματος είναι οι κοινοβουλευτικές εκλογές. Χωρίς αυτές δεν είναι δυνατόν να υπάρξει (6).

Σε αντίθεση με τις παραπάνω αντιλήψεις η Μαρξιστική θεωρία δεν αντιλαμβάνεται τα κόμματα σαν υποκείμενα αυτόνομα από την oικονομία και τις τάξεις. Τα κόμματα και γενικότερα οι πολιτικοί αγώνες εκφράζουν τους ανταγωνισμούς των κοινωνικών τάξεων, όχι με μηχανιστικό τρόπο αλλά μέσα στις ιδιαίτερες συνθήκες του πολιτικού αγώνα. Η προέλευση των κομμάτων (και η διαφορά τους από προϋπάρχουσες πολιτικές ομαδοποιήσεις) δεν μπορεί να αναζητηθεί στους κοινοβουλευτικούς θεσμούς αλλά σε ένα ιστορικά πρωτότυπο φαινόμενο που δημιούργησε η επικράτηση του Καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: τον τυπικό και θεσμικό διαχωρισμό της οικονομίας από την πολιτική που έκανε δυνατή και αναγκαία την ύπαρξη θεσμών διαμεσολάβησης των ταξικών συμφερόντων (7) . Με αυτήν την έννοια δεν υπήρξε και δεν θα μπορούσε να υπάρξει κάποιο «κόμμα» π.χ του Πομπηιού ή του Καίσαρα. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Πολιτικού Κόμματος, το πολιτικό του πρόγραμμα, η οργανωτική του δομή και η μαζική του πάλη σε εθνική-καταρχήν-βάση δεν θα μπορούσαν να εμφανιστούν σε προκαπιταλιστικές κοινωνίες .

Παρόλο που τα πολιτικά κόμματα είναι προϊόν του Καπιταλισμού αυτό δεν σημαίνει ότι αποτέλεσαν την μόνη δυνατή μορφή πολιτικής διαμεσολάβησης. Η ιδέα ότι ο Καπιταλισμός έχει σαν φυσικό του αποτέλεσμα την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και την ελεύθερη συγκρότηση κομμάτων αποτελεί μύθο. Στις απαρχές του Καπιταλισμού οι αστικές επαναστάσεις στάθηκαν ξεκάθαρα εχθρικές απέναντι στην συγκρότηση κομμάτων, δηλαδή στην τάση για οργάνωση με σκοπό την υπεράσπιση ταξικών συμφερόντων. Η Γαλλική Επανάσταση με το νόμο Le Chapellier (1791) καθιέρωσε την εξάλειψη κάθε μορφής πολιτικής ένωσης. Η αποδοχή των κομμάτων θα σήμαινε ακύρωση του «πατριωτισμού» της Γαλλικής Επανάστασης και «συνωμοσία εναντίον του έθνους». Έτσι από τις απαρχές της αστικής κοινωνίας εμφανίζεται η άλυτη αντίφαση: για την αστική τάξη η πολιτική κοινωνία υπάρχει μόνο για να εγγυηθεί τον ελεύθερο δυναμισμό των ατομικών δραστηριοτήτων. Στην έλλειψη οργάνωσης, ο αστός (και ο μικροαστός) βρίσκει την ελευθερία του. Ο εργάτης αντίθετα στην έλλειψη οργάνωσης βλέπει την δέσμευση της ελευθερίας του. Μόνος ο αστός-ιδιοκτήτης αισθάνεται ισχυρότερος και ασφαλέστερος, μόνος ο εργάτης αισθάνεται λιγότερο ασφαλής, λιγότερο ισχυρός. Αυτός είναι και ο λόγος που σε καμία άλλη κοινωνική τάξη πέρα από την εργατική δεν εμφανίζεται από την αρχή η ανάγκη για κοινωνική, ταξική οργάνωση (8).

Το μοντέλο της «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας» δια μέσω των εκλογών προέκυψε στην πορεία της ιστορίας μετά από σκληρούς ταξικούς αγώνες σαν προσπάθεια ενσωμάτωσης των κυριαρχούμενων τάξεων αλλά και σαν κατάκτηση βασικών θεμελιωδών δικαιωμάτων, που όπως είδαμε, δεν είναι εγγεγραμμένα στο DNA της αστικής κοινωνίας. Ο δεύτερος μεγάλος μύθος της Πολιτικής Επιστήμης είναι η συγκρότηση των κομμάτων σαν «εξέλιξη» των επιτροπών του κοινοβουλίου και θεσμοποίησης των εκλογών. Ο Donald Sasoon στην μελέτη του με τίτλο εκατό χρόνια σοσιαλισμού παρουσιάζει έναν πίνακα με το έτος ίδρυσης των πρώτων σοσιαλιστικών κομμάτων και το έτος εισαγωγής της καθολικής ψηφοφορίας. Τα στοιχεία αντιστοιχούν ως εξής: Αυστρία 1889-1907,Βέλγιο 1885-1893, Δανία 1876-1901, Φιλανδία 1899-1906, Γαλλία 1905-1848, Γερμανία 1875-1871, Ολλανδία 1894-1917, Ιταλία 1892-1919, Νορβηγία 1887-1898, Σουηδία 1889-1907, Ην. Βασίλειο 1900-1918 (9).

Στην πλειοψηφία δηλαδή των χωρών η ανάπτυξη των πρώτων μαζικών κομμάτων, των σοσιαλιστικών, δεν ήταν αποτέλεσμα ούτε της «κοινοβουλευτικής διαδικασίας» ούτε της καθολικής ψηφοφορίας που ήρθε, τις περισσότερες φορές, αρκετά χρόνια μετά. Ήταν αποτέλεσμα της ταξικής οργάνωσης και των αγώνων των κυριαρχούμενων τάξεων. Τα περισσότερα αστικά κόμματα ιδρύθηκαν την ίδια ιστορική περίοδο σαν ανάγκη να υπάρξουν εμπόδια στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, με κύριο στήριγμα όχι ταξικές οργανώσεις με μαζικό χαρακτήρα αλλά το Καπιταλιστικό κράτος.

Εξάλλου και ο ίδιος ο όρος «κόμμα» που εμφανίζεται τον 16ο αιώνα μέχρι τα μέσα του 19ου (όταν παίρνουν πιο συγκροτημένη μορφή οι ταξικές συγκρούσεις) έχει την έννοια του ιδεολογικού ρεύματος και παραμένει στο περιθώριο. Η ίδια η Πολιτική Επιστήμη θα συγκροτηθεί σαν ξεχωριστό αντικείμενο μετά την εμφάνιση των περισσότερων εργατικών κομμάτων, στις αρχές του 20ου αιώνα με τα δύο κλασικά έργα που την εγκαινιάζουν σαν γνωστικό αντικείμενο. (Mosei Ostrogorski «Δημοκρατία και οργάνωση των πολιτικών κομμάτων» -1903, Roberto Michels «Κοινωνιολογία των πολιτικών κομμάτων»-1911) (10)

Η ανάπτυξη εργατικών κομμάτων που έχει σαν πρότυπο το Γερμανικό SPD, το μεγαλύτερο εργατικό κόμμα στην Ευρώπη και στην Δεύτερη Διεθνή, συμβάλλει αποφασιστικά στην μαζική εξάπλωση των Μαρξιστικών ιδεών. Ωστόσο είναι με το έργο του Λένιν που έχουμε ουσιαστικά μια συγκροτημένη Μαρξιστική Θεωρία του Πολιτικού Κόμματος και γενικότερα της Πολιτικής. Τι να Κάνουμε, Ένα βήμα εμπρός δύο βήματα πίσω, Δυο τακτικές της σοσιαλδημοκρατίας, Μαρξισμός και Εξέγερση και άλλα εκατό άρθρα και κείμενα που συμπυκνώνουν θεωρητικά ζητήματα πολιτικού προγράμματος, σφυρηλάτησης συμμαχιών, τακτικής και στρατηγικής, πολεμικής και αντιπαράθεσης με άλλα ρεύματα. Φυσικά το έργο του Λένιν δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τον επαναστατικό βηματισμό του εργατικού κινήματος στην Ρωσία. Αυτή η μοναδική –ακόμα και για τον Μαρξισμό- ενότητα θεωρίας και πράξης του Λένιν κάνει σήμερα την επιστροφή στο έργο του βασική αφετηρία για την Μαρξιστική κριτική της Πολιτικής.

Σημειώσεις:

1) Η Θεωρία του Πολιτικού Κόμματος-Ουμπέρτο Τσερόνι εκδόσεις Παρατηρητής σελ 11

2) Τα Πολιτικά Κόμματα/Θεωρητική Προσέγγιση- Θανάσης Διαμαντόπουλος εκδόσεις Ροές σελ 41-45

3) Τα Πολιτικά Κόμματα/Θεωρητική Προσέγγιση- Θανάσης Διαμαντόπουλος εκδόσεις Ροές σελ 37

4) Για τη Θεωρία και μελέτη των Πολιτικών Κομμάτων-Μιχάλης Σπουρδαλάκης εκδόσεις Εξάντας σελ 39

5) Για τη Θεωρία και μελέτη των Πολιτικών Κομμάτων-Μιχάλης Σπουρδαλάκης εκδόσεις Εξάντας σελ 49

6) Τα Πολιτικά Κόμματα/Θεωρητική Προσέγγιση- Θανάσης Διαμαντόπουλος εκδόσεις Ροές σελ 23-48

7) Η Θεωρία του Πολιτικού Κόμματος-Ουμπέρτο Τσερόνι εκδόσεις Παρατηρητής σελ 11

8) Η Θεωρία του Πολιτικού Κόμματος-Ουμπέρτο Τσερόνι εκδόσεις Παρατηρητής σελ 16

9) Εκατό χρόνια Σοσιαλισμού-Ντόναλντ Σασούν εκδόσεις Καστανιώτη τόμος Α σελ 81

10) Τα Πολιτικά Κόμματα/Θεωρητική Προσέγγιση- Θανάσης Διαμαντόπουλος εκδόσεις Ροές σελ 25